Wielki wódz  Cesarz Napoleon Bonaparte, zwycięzca setek bitew, powiedział kiedyś, że bitwę wygrywa ten, kto ma silniejszą artylerię. To artyleria zdobywa teren, piechota go jedynie zajmuje. Znaczenie artylerii potwierdzają też słowa emerytowanego generała brytyjskiego J.B.A. Baileya, który pisał, że od połowy osiemnastego do połowy dziewiętnastego wieku ogień artyleryjski powodował około 50% strat na polach bitew. W ciągu następnych sześciu dekad liczba ta jeszcze wzrosła o kolejne 10 procent.

Gen. Bellamy podaje procentowe dane odnośnie ofiar ognia artyleryjskiego od roku 1914:

• 45% strat rosyjskich i 58% strat brytyjskich w czasie I wojny światowej;
• 75% strat brytyjskich w Afryce Północnej;
• 51% strat sowieckich (61% tylko w roku 1945) i 70% strat niemieckich na Froncie Wschodnim;
• 60 procent strat amerykańskich podczas wojny koreańskiej.

Takie opinie na przestrzeni wieków przyczyniły się do tego, że artyleria stała się jednym z podstawowych rodzajów wojsk w walce. Przykładowo: w przededniu I wojny światowej ponadmilionowa brytyjska Artyleria Królewska stała się formacją większą od Royal Navy (Marynarki Królewskiej).

Zadaniem artylerii naziemnej  jest zwalczanie celów naziemnych i nawodnych ogniem dział i wyrzutni rakietowych. Wykonując swoje zadania, artyleria służy zwykle wsparcia innych rodzajów wojsk lub, zdecydowanie rzadziej, działa samodzielnie. W skład artylerii wchodzi także sprzęt i służby umożliwiające skuteczne wykonywanie zadań ogniowych: systemy kierowania ogniem, systemy rozpoznania i wykrywania celów oraz pododdziały zabezpieczenia i logistyki. Podstawą artylerii było, jest i pozostanie jednak działo – ciągle doskonalone i unowocześniane, z nowymi możliwościami, doskonalszą amunicją, mobilniejsze i skuteczniejsze.

Największy rozwój działa przypada na XX wiek – wiek dwóch wojen światowych. Podczas I i II Wojny Światowej na wyposażeniu artylerii naziemnej Wojska Polskiego, oprócz dział rodzimej produkcji (11 rodzajów), były liczne działa produkcji angielskiej (11 rodzajów), austriackiej (7), czeskiej (2), francuskiej (11), niemieckiej (3), rosyjskiej i radzieckiej (22), włoskiej (2) i amerykańskiej (1). Wiele z tych dział – chociażby radzieckie 122 mm hb wz. 38 i 152 mm haubico-armata wz. 37 były na wyposażeniu pułków i brygad artylerii nawet w latach 80-tych.

To opracowanie jest próbą zgromadzenia wiedzy o działach z tego okresu w jednym miejscu (w tym przypomnieniu ich wyglądu dzięki zachowanym zdjęciom i rycinom.

Działa produkcji angielskiej:

20 mm automatyczne działko L70

D	V pocz	Q poc	KO pion	KO poziom	M dz	S	Obsł.
3700	875	0.142	-10+85	360	300	300	2

 D – donośność max w m, V pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q poc – masa zasadniczego pocisku w kg, KO – kąt ostrzału w stopniach (pionowy, poziomy), M dz- masa działa w położeniu bojowym w kg, S – szybkostrzelność w pocisków na minutę, Obsł. – liczba żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

Automatyczne 20 mm działko to wyjątkowo udana konstrukcja szeroko stosowana przez wiele państw podczas II Wojny Światowej. Pierwotnie zaprojektowana przez szwajcarską firmę Oerlikon, została prawdopodobnie wyprodukowana w większej liczbie niż jakakolwiek inna broń tego typu z okresu II Wojny Światowej. Armia brytyjska odkupiła licencję od Szwajcarów i to ona była dostawcą działek dla Wojska Polskiego. Działko głównie stosowane było jako broń pokładowa statków handlowych i mniejszych okrętów wojennych do niszczenia celów bliskiego zasięgu. W wojskach lądowych było montowane na trójnożnej podstawie i przeznaczone do zwalczania lekkich obiektów opancerzonych a ponadto do zwalczania samolotów na średnim i niskim pułapie lotu.

Do wybuchu wojny zdołano wyprodukować jedynie ok. 50 działek, z czego 23 zainstalowano na tankietkach TK-S. Uzbrojono w nie min. 11 Kompanię Czołgów Rozpoznawczych i Szwadron Czołgów Rozpoznawczych z Warszawskiej Brygady Pancerno – Motorowej. Każdy z tych pododdziałów miały na wyposażeniu po 4 egz. 20 mm automatycznych działek. We wrześniu 1939 r. działko w pełni sprawdziło się na polu walki. Uzbrojone w nie tankietki niezwykle skutecznie zwalczały niemieckie czołgi i samochody pancerne. Uzbrojona w działko tankietka TK-S dowodzona przez plut. podch. Edmunda Orlika w czasie kampanii wrześniowej 1939 r. zniszczyła 13 niemieckich czołgów.

57 mm armata ppanc wz. 40 L42

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poziom	Mdz	R (cel na odległ. 1000m)	S	Obsługa
1500	1200	2.85	-5+37	90	950	60 -140	15	6

 D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_poc – masa zasadniczego pocisku w kg,  KO – Kąt ostrzału w stopniach (pionowy, poziomy),  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, R – przebijalność pancerza w mm (zależna od pocisku), L – długość lufy w kalibrach.

57 mm gwintowana armata ppanc wz. 40, nazywana też od wagi pocisku armatą sześciofuntową produkcji angielskiej to jedna z bardziej udanych konstrukcji tego typu. Armata 57 mm była następczynią 40 mm armaty dwufuntowej, która w latach 40-tych XX w. miała zbyt małą przebijalność pancerza. Po raz pierwszy 57 mm armata użyta została w Afryce Północnej w kwietniu 1942. Armata była na tyle skuteczna, że armia amerykańska przyjęła ją, po nieznacznej modyfikacji (dłuższa lufa) na uzbrojenie jako 57 mm M1. Wyprodukowano też wersje tej armaty do niektórych odmian czołgów Valentine, Churchill, Crusader, Centaur i Cromwell.

57 mm armata ppanc wz. 40 weszła na wyposażenie 3 Karpackiego Pułku Artylerii Przeciwpancernej – jednostki ze składu 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Pułk po sformowaniu stacjonował w Afryce Północnej skąd wraz 2 Korpusem Polskim lądował na Półwyspie Apenińskim. Dywizja została podporządkowana alianckiej 21 Grupie Armii i wzięła udział w dniach 11-29 maja w walkach o przełamanie Linii Gustawa z jej kluczowym rejonem obrony – Klasztorem Monte Cassino.

3. Karpacki Pułk Artylerii Przeciwpancernej składał się z czterech dywizjonów artylerii   przeciwpancernej. Dywizjony miały po trzy czterodziałowe baterie. Każdy dywizjon miał dwie baterie 57 mm armat ppanc wz. 40 (32 armaty) a trzecia bateria uzbrojona była w 76 mm armaty przeciwpancerne (16 szt.) produkcji angielskiej (armata 17 funtowa).

87,6 mm armato-haubica L28

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poziom	Mdz.	S	Obsługa
10800	525	11,34	-4+45	16/360 z platformą obrotową	1800	10	6

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  KO – Kąt ostrzału w stopniach (pionowy, poziomy)  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

87,6 mm ciągniona armato-haubica z rozdzielnie ładowanym pociskiem weszła na uzbrojenie armii brytyjskiej tuż przed wybuchem II Wojny Światowej i na długo była jej podstawowym działem polowym. Brytyjczycy uzbroili w nią także swoich sojuszników, w tym Wojsko Polskie głównie artylerię I i II Korpusu Polskiego. W walkach użyto dwa zasadnicze modele dział, wcześniejszy mniej liczny Mark I a po modyfikacjach na początku 1940 r. wyprodukowano wiele egzemplarzy Mark II. Armato-haubica dzięki swoim walorom bojowym została uznawana jest za jedno z najlepszych dział jakie kiedykolwiek zbudowano. W służbie brytyjskiej pozostała na uzbrojeniu aż do końca lat pięćdziesiątych pozostając jeszcze w latach sześćdziesiątych podstawowym działem szkoleniowym. Po II wojnie światowej, działo było użyte jeszcze podczas wojny koreańskiej w latach 1950-1953.

Do ciągnięcia armato-haubicy używano były przede wszystkim kołowe ciągniki artyleryjskie 4×4 FAT (Field Arillery Tractor).

W Wojsku Polskim stanowiła uzbrojenie pułków artylerii dywizji piechoty i dywizji pancernych:

1,2,3 pal 3 Dywizji Strzelców Karpackich,

 4, 14 i 15 pal 4 Dywizji Piechoty,

4,5,6 pal 5 Kresowej Dywizji Piechoty,

7 pak i 9 pal 2 Grupy Artylerii,

16 pal 2 Dywizji Pancernej,

17 pam 7 Dywizji Piechoty.

Pułki artylerii głównie składały się z trzech dywizjonów artylerii. Każdy dywizjon składał się z dwóch czterodziałowych baterii, razem 24 szt.  87,6 mm armato-haubica  L28.

106,7 mm moździerz L 16,2:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz.	Mdz.	S	Obsługa
182/3749	230	9,2	+40+85	16	125	15	6

D – donośność min/max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  KO – Kąt ostrzału w stopniach (pionowy, poziomy)  M_dz – moździerza działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

106,7 mm moździerz L 16,2 nazywany też 4,2-calowym wyprodukowany został przez  Brytyjczyków pod koniec 1941 r. Standardowo miał płytę oporową i dwunóg podporowy. Przy miękkim podłożu stosowana była dodatkowa większa płyta oporowa. Zwykle do ciągnięcia moździerza był używany bardzo zwrotny ciągnik artyleryjski  Loyd Carrier.

W późniejszych modelach moździerza zastosowano zintegrowaną przyczepę (płytę podstawy), zwaną mobilną płytą podstawy Mk 1.

Pierwsze użycie bojowe miało miejsce w drugiej bitwie pod El Alamein.

Moździerze 106,7 mm nie znajdowały się na etatowym wyposażeniu 2 Korpusu ale były, jak to wielokrotnie czyniono w Kampanii Włoskiej dodatkowo przydzielane na czas wykonania zadania. Na czas szturmu klasztoru pod Monte Casino przydzielono czasowo  naszemu korpusowi te moździerze. Nie odnalazłem źródła które wskazywałoby na przydzielenie tych moździerzy do konkretnych pododdziałów 3. DSK i 5. KDZ.

Po II Wojnie Światowej moździerz użyto jeszcze w wojnie w Korei, Indonezji i Malezji a nawet jeszcze w 1965 r. podczas wojny indyjsko-pakistańskiej.

183 mm ciężka haubica L28:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz.	Mdz.	S	Obsługa
15 450	518	91,6	-2+65	60	10 030	1	15

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  KO – Kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

183 mm ciężka haubica nazywana też 7,2-calową była działem używanym w czasie II Wojny Światowej przez armię brytyjską i jej sojuszników. W 1940 r. w armii brytyjskiej doszła do wniosku że dotychczas używana przez nią haubica 8-calowa z czasów I Wojny Światowej ma niewystarczający do ówczesnych warunków pola walki zasięg. By sprostać nowym wymogom zmniejszono kaliber lufy i wyprodukowano nowy asortyment amunicji.

8-calową lufy wymieniono na 7,2-calową zachowując łoże z  poprzedniej haubicy. Wymieniono stalowe obręcze kół na pneumatyczne opony zgodne z potrzebami mobilności armii. Nowa czteroładunkowa amunicja zwiększyła zasięg do 15 450 m. Po wystrzeleniu pocisku na ładunku pełnym dochodziło do zbyt dużego, gwałtownego odrzucenia działa z pozycji. Aby temu zaradzić, za kołami umieszczono kliny najazdowe osłabiające odrzut i tym samym zapewniające mniejsze zagrożenie dla obsługi. W 1944 roku kilka 7,2-calowych luf zostało umieszczonych w amerykańskim łożu M1 używanym przez 155 mm Long Tom stając się 7,2-calową haubicą BL Mk V.

Haubica sprawdzała się na polu walki szczególnie w walkach w Afryce Północnej w 1942 r., Kampanii Włoskiej i podczas desantu w Normandii a później także podczas walk w Birmie.

7,2-calowa haubica była zwykle używana w dwóch do czterech działowych bateriach obok  dwóch  do czterodziałowych bateriach wyposażonych w 155 mm Long Tom ciężkich pułków artylerii królewskiej zapewniając głębsze wsparcie ogniowe dla Brytyjczyków i żołnierze Wspólnoty Narodów. Haubica pozostał w służbie armii brytyjskiej do wczesnych lat 60. XX wieku.

183 mm ciężka haubica w Wojsku Polskim użyta została podczas walk o Bolonię  w Kampanii Włoskiej. Haubice weszły na uzbrojenie 9 pułku artylerii najcięższej z Grupy Artylerii 2 Korpusu Polskiego

Dwa dywizjony artylerii ciężkiej 9 pan  uzbrojone były w 7,2 calowe haubice a kolejne dwa dywizjony w 155 mm armaty dalekosiężne produkcji amerykańskiej. W każdej baterii  2 haubice lub 2 armaty – razem  w pułku było 8 haubic i 8 armat.

81,5 mm moździerz L 1,46:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz.	Mdz.	S	Obsługa
2565	123	4,53	+45+88	36	52,4	20	6

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  Kąt ostrzału w stopniach- KO pionowy, Ko poziom,  M_dz – moździerza w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność teoretyczna w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

Moździerz 81,5 mm nazywany też 3 calowym (w zasadzie powinno być 3,2 cala) wyprodukowano w Wielkiej Brytanii na początku lat 30 XX wieku. Dzięki swoim walorom bojowym z powodzeniem służył w wielu armiach jeszcze w latach 60-tych. Oprócz II Wojny Światowej moździerz został użyty w wojnie indyjsko – pakistańskiej w latach 1947-1948, wojnie arabskiej w 1948 r., wojnie koreańskiej, kryzysie w Kanale Sueski, konflikcie w Nigerii a nawet w wojnie rosyjsko – afgańskiej.

Moździerz niewielkiego zasięgu rażeni stał się skutecznym środkiem bliskiego wsparci piechoty. Jego niemiecki odpowiednik 81 mm moździerz  GW.32 miał lepszą donośność maksymalną ale brytyjski był niezwykle skuteczny i wytrzymały. Kolejne modyfikacje poprawiały zasięg z 1600 m  do ok. 2600 m. W końcu lat 40-tych ulepszono lufę, płytę oporową i celownik.

Obsługę moździerza stanowiło 4 żołnierzy i był on przez 3 z nich, dzięki małej wadze przenoszony. Można było go też transportować jucząc konia lub muła co było szczególnie przydatne w terenie górzystym.

W armii australijskiej, do walk w buszu skrócono nieznacznie lufę a armia kanadyjska zmodyfikowała niektóre ze swoich 3-calowych moździerzy, wydłużając im lufę w celu zwiększenia zasięgu. Ostatecznie moździerz 81,5 mm w 1965 r. Brytyjczycy zastąpili 81 mm moździerzem L 16.

Brytyjski 81,5 mm moździerz znalazł się także na wyposażeniu 2 Korpusu Polskiego podczas wyzwalania Włoch w maju 1944 r. Przydzielono je po 6 do każdej kompanii wsparcia batalionu strzelców i szwadronu wsparcia pułku rozpoznawczego.

234 mm haubica pozycyjna L14,5

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz	Mdz.	S	Obsługa
8900	363	132	-3+50	60	13 580	1	12

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  Kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

Wyposażenie armii niemieckiej w haubicę 210 mm było impulsem dla Brytyjczyków do zbudowania ciężkiej haubicy. W tym celu zakupiono w 1900 roku  od Austrii 9,45-calową haubicę Skoda. Użyto ją w Afryce Południowej by następnie na jej bazie zbudować własną konstrukcję, zachowując z austriackiej haubicy łoże.

9,2-calowa ciężka haubica oblężnicza (eng. BL 9,2-calowa haubica) kalibru 234 mm użyta został podczas I i II Wojny Światowej. Prototyp został wyprodukowany w 1913 roku. Po testach w 1914 r. wyprodukowano 32 egz. i użyto na froncie we Francji w październiku tego roku. Na masową skalę produkcja haubic ruszyła w 1915 roku.

Donośność pierwszej wersji (Mk I) haubicy była stosunkowo niewielka – ok. 9 km i zdecydowano by została zwiększona nawet kosztem masy działa do ok. 14 km. Tak doszło do powstania kolejnej wersji haubicy tzw. Mk II o zasięgu 12 742 m. Nowy model wprowadzony na uzbrojenie w 1916 roku, miał dłuższą luf i większą prędkość początkową pocisku z 363 do 490 m/s. Zmiany konstrukcyjne niemal o połowę zmniejszyło żywotność lufy która w wersji Mk I wynosiła 6 tys. strzałów, w Mk II – 3,4 tys. strzałów. Do Mk I i Mk II używano kilka rodzajów amunicji: odłamkowo – burzących z 11-18 kg z ładunkiem wybuchowym (trotyl, amatol, kwas pikrynowy), przeciwpancerną z głowicą wypełnioną szelitem i chemiczną z gazem musztardowym.

234 mm haubica weszła na wyposażenie wielu krajów Wspólnoty Brytyjskiej a nawet armii rosyjskiej.

Wg dwumiesięcznika Towarzystwa Wiedzy Obronnej nr 6 z 1984 roku. 234 mm haubica była na wyposażeniu Wojska Polskiego nie wskazując jednak jej konkretnego przydziału. Inne dostępne mi źródła też o tym nie wspominają.

305 mm haubica kolejowa L12:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz	Mdz.	S	Obsługa
10500	366	11,34	do+50	360	68800	11	18

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  KO – Kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

305 mm haubica kolejowa L12, zwana też 12 calową to jedno z bardziej udanych konstrukcji tego typu wzorowane na wcześniejszej haubicy 9,2 calowej. Zaprojektowana i wyprodukowana przez  Elswick Ordnance Company. Wyprodukowano 67 egz tej haubicy i użyto głównie we Francji na frontach I Wojny Światowej od 1916 r. aż do 1918 r. Haubica pozostała na służbie aż do końca II Wojny Światowej. Główną zaletą tego działa była możliwość prowadzenia ognia pod dowolnym kątem do torów kolejowych. Haubicę zamontowano na długiej, stabilnej platformie kolejowej co pomogło zrównoważyć zwis długiej lufy. Konstrukcja platformy z długim podestem za zamkiem działa umożliwiała obsłudze wygodne załadowanie działa nawet w sytuacji prowadzeni ognia w poprzek torów.

W Wojsku Polskim, w okresie wojny polsko-bolszewickiej, w czasie powstań śląskich i II Wojny Światowej użyto 26 pociągów pancernych uzbrojonych w działa artyleryjskie.

Wg dwumiesięcznika Towarzystwa Wiedzy Obronnej nr 6 z 1984 roku. 305 mm haubica kolejowa była na wyposażeniu Wojska Polskiego nie wskazując jednak jej konkretnego przydziału. Inne dostępne mi źródła też o tym nie wspominają.

Na marginesie, najcięższym działem kolejowym z I wojny światowej była francuska 520 mm haubica Schneidera a  największym działem kolejowym w ogóle było niemieckie działo DORA, konstrukcja używana w czasie II Wojny Światowej kalibru 800 mm.

Działa produkcji francuskiej:

105 mm armata polowa wz. 1929 L31:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz	Mdz.	S	Obsługa
1550	600	15,5	-7+43	50	2880	6	8

 D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  KO – Kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

Armata wz.29 to działo płaskotorowe, dwuogonowe z lemieszami stałymi ogonów i dodatkowo lemieszowana ruchomymi lemieszami. Przodkowane do położenia marszowego. Zamek walcowy, śrubowo-zawiasowy. Lufa gwintowana prawoskrętnie z 36 bruzdami. Oporopowrotnik podlufowy olejowo-pneumatyczny, z lewej opornik z prawej powrotnik. Koła z hamulcem  bębnowym, opony gumowe lane. Przyrządy celownicze: mechanizm celownika, przyrządy kątów podniesienia i kątomierz działowy. Amunicja była przewożona na wozach konnych. Na baterię 4-działową przypadało 28 wozów amunicyjnych. Amunicja z nabojami rozdzielnie ładowanym, zmiennoładunkowymi z zapalnikami rozpryskowymi, uderzeniowymi i czasowymi.

Armaty 105 mm wz. 1913 i wz. 1929 wyprodukowane we Francji przez firmę Schneider były w chwili wybuchu II Wojny Światowej podstawowym działem polskiej artylerii ciężkiej. Pierwsza z nich (wz. 1913) użyta została z powodzeniem na froncie zachodnim podczas I Wojny Światowej. Wyposażono w nią utworzoną  w 1917 r. tzw. Błękitną Armię generała Józefa Hallera. Armata wz. 1913 nazywana u nas wz. 13. Z tymi działami armia Hallera przybyła do Polski w połowie 1919 r.

Polska armia zakupiła od Francji licencję na produkcję armaty nazywanej u nas wz. 29. To dwuogonowa, ciągniona, głównie przez zaprzęgi 8-konne ale też przez gąsienicowy ciągnik artyleryjski  C4P. Do lipca 1919 utworzono z nich 7 dywizjonów artylerii ciężkiej  o strukturze bateria 4 armaty 105 mm wz. 13 i dwóch baterii (po 4 haubice 155 mm).Do II Wojny Światowej na uzbrojeniu mieliśmy 254 armaty.

Armaty 105 mm wz. 13 i wz. 29 były na wyposażeniu dywizjonów artylerii ciężkiej 30 czynnych i 10 rezerwowych dywizji piechoty, w 8 pułkach artylerii ciężkiej odwodu Naczelnego Wodza a także w Morskim Dywizjonie Artylerii Lekkiej należącym do Lądowej Obrony Wybrzeża.

120 mm ciężka armata polowa wz. 1878 L27:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz	Mdz.	S	Obsługa
12 700	613	18,2	-2+30	6	2784	1-2	8

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  Kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

120 mm francuska ciężka armata polowa wz. 1878, mimo swojej z dzisiejszej perspektywy prostej konstrukcji użyta została z powodzeniem podczas obu wojen światowych XX wieku. To jednoogonowe, przodkowane działo o drewnianych kołach ciągane przez zaprzęg konny, rzadziej przez ciągniki artyleryjskie miało niezłą donośność maksymalną i znalazło zastosowanie w działaniach oblężniczych, zwalczaniu artylerii i wsparciu wojsk w natarciu i obronie. Niska mobilność – ok. 6 km na godzinę i prymitywne równoważenie odrzutu (w późniejszej modyfikacji dodano zewnętrzny opornik) to podstawowe wady armaty. Dużą niegodnością było też to że na czas marszu lufa był demontowana i osobno przewożona przez co podczas jednej z bitew we Francji w 1915 roku przy zmianie pozycji 60% armat nie zostało złożonych i nie zostało użytych w walce.

Mimo wielu wad armata miła zalety. Najważniejszą zaletą była różnorodność amunicji (burząca, zapalająca, chemiczna) i jej duża siła rażenia. Drugim pozytywnym czynnikiem działa była prostota zamka za pomocą którego wystrzeliwano rozdzielnie ładowane pociski bez użycia łuski bo woreczki prochowe przy ładowaniu umieszczano luźno za pociskiem. Używanie stalowych lub mosiężnych łusek było bardzo kosztowne i oszczędzano tym sposobem potrzebne na wojnie deficytowe surowce.

Po I wojnie światowej 48 armat wz. 1878, część z armią gen. Hallera trafiło trafiło Polski  z przydziałem  do 1 Pułku Artylerii Ciężkiej do 1939 roku stacjonującego w Twierdzy Modlin.

W latach 1931 – 1934 dokonano w Starachowicach modernizacji armaty poprzez  osadzenie luf wz.87 na łożach innych dział. Takim sposobem powstały dwa polskie działa tzn.: armata 120 mm wz.1878/09/31 na łożu ciężkich haubic rosyjskich 152,4 mm wz. 1909 i 120 mm armata wz.1878/10/31 – powstała z osadzenia lufy wz.87 na łożu francusko-rosyjskiej armaty Putilov – Schneider wz.1910.

We wrześniu 1939 roku armaty wz. 78/09/31 i wz. 78/10/31 były na uzbrojeniu 6, 46, 47 Dywizjonów Artylerii Ciężkiej i 6 Dywizjon Artylerii Motorowej. Każdy z dywizjonów składał się z 3 baterii po 4 działa.

47 mm armata ppanc wz. 1937 L20.

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	Ko poz	Mdz.	S	Obsługa
8500	855	1,7	-13+17	70	720	15	6

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  Kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, wg niektórych źródeł szybkostrzelność armaty wynosiła nawet 35 strzałów na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, R – przebijalność pancerza w mm (zależna od pocisku), L – długość lufy w kalibrach.

Doskonała, francuska, dwuogonowa, z półautomatycznym zamkiem klinowym armata przeciwpancerna strzelająca pociskiem o niewielkiej masie z dużą prędkością początkową. Ten niespełna 2-kilogramowy pocisk armatni przebijał na początku II wojny światowej pancerze wszystkich niemieckich wozów opancerzonych na odległości 1000-1500 m. Ta nowoczesna jak na te lata konstrukcja wyposażona była w hydrauliczny opornik i hydro-pneumatyczny powrotnik. Ciągana była zaprzęgiem konnym lub  półgąsienicowym ciągniki Somua.

Produkcję seryjną rozpoczęto w 1939 roku. Według przedwojennych francuskich założeń armatę przeznaczono do dywizji piechoty w obronie do walki przeciwpancernej na drugiej linii obrony. Armata miała niszczyć czołgi i wozy opancerzone które wdarły się w przedni skraj obrony. Dużą zaletą armaty była jej niewielka bo wynosząca zaledwie 1,2 m wysokość w położeniu bojowym.

W kampanii francuskiej 1940 roku wiele z tych armat zostało zdobytych przez Wermacht, ok. 800 tych dział. Nadano im sygnaturę taktyczną Pak 181 a następnie użyto na froncie wschodnim a także w końcowej fazie II wojny światowej w walkach o Francję, Belgię i Holandię.

Konstrukcja tej nowoczesnej wojennej armaty wykorzystana została przy zbudowaniu radzieckiej haubicy D-30.

65 mm armata górska wz. 1906, L20.

D	Vpocz.	Qpoc.	KO pion	KO poz	Mdz	S	Obsługa
5500	330	3,7	-9+35	6	360	15	6

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  Kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

Francuskie jedno ogonowa armata górska kalibru 65 mm z 1906 roku była bardzo lekką konstrukcją dzięki zastosowaniu ciekawego rozwiązania mechanizmu kompensowania odrzutu zastępującego ciężkie mechanizmy oporo-powrotnika.  Po oddaniu strzału lufa armaty odchylała się ku górze. Przed rozpoczęciem pierwszego strzału sprężyna opornika była ręcznie ściśnięta do pozycji maksymalnego odrzutu i blokowana. Po wystrzale sprężyna była zwalniana na kilka ułamków sekundy przed kolejnym strzałem, wyrzucając lufę do przodu. Energia odrzutu była częściowo pochłaniana a za sprawą słabego powrotnika hydraulicznego lufa wracała do pierwotnego położenia i działo realizując kolejny cykl było gotowe do oddania kolejnego strzału.

Oprócz lekkości konstrukcji drugą ważną cechą armaty była jej duża szybkostrzelność nawet do 100 strzałów na godzinę dzięki zastosowaniu ryglowego zamka w systemie Nordenfelt.

Działo znalazło się na uzbrojeniu wielu państw. Oprócz Francuzów armata używana była przez armie Niemiec, Grecji, Albanii, Izraela jeszcze do roku 1948 podczas pierwszej wojny arabsko-izraelskiej.

Znalazła się też na wyposażeniu Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku. 24 egz. armaty były na wyposażeniu 1 i 2 Brygady Piechoty Górskiej.

37 mm działo piechoty wz. 1916, L20:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO	KO	Mdz.	S	Obsługa
			pion	poziom
2400	ok. 400	0,56	-8+21	40	108	15	6

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  Kąt ostrzału (KO)w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

Francuskie działo piechoty używane było w I i II wojnie światowej przez wiele armii, oprócz francuskiej znalazło się na uzbrojeniu armii amerykańskiej, niemieckiej, austro-węgierskiej i polskiej w Korpusie Obrony Pogranicza aż do wprowadzania armaty przeciwpancernej wz. 36.  Do ostatniego użycia tego działa doszło w czasie pierwszej wojny indochińskiej (w latach 1946–1954 pomiędzy Demokratyczną Republiką Wietnamu a Francją o wyzwolenie Wietnamu spod kolonialnej administracji francuskiej).

Konstrukcja jest adaptacją zamka systemu Nordenfelt (umożliwiający szybkie ręczne ładowanie) do 1-funtowej  armaty Hotchkiss 1885. Działo we Francji weszło na wyposażenie w 1916r. i głównym jego zadaniem było zwalczanie umocnionych stanowisk karabinów maszynowych, niszczenie  lekkich umocnień i punktów oporu.

Działko składa się z  trzy modułów lufy, podstawy i wyposażenia przenoszonych przez obsługę  działa na polu walki po wyprzęgnięciu z zaprzęgu konnego i zdemontowaniu kół. Obsługa regulaminowo składała się z 7 żołnierzy. Dowódca, ładowniczy, celowniczy, trzech amunicyjnych i woźnicy.

Działko wyposażono w przodek w którym przewożono  192 pociski.
Do działa używano dwóch typów amunicji  pocisków stalowych o masie 0,56 kg oraz granatów odłamkowo-burzących o masie 0,45 kg.

Działko wyposażono w optyczny celownik do użycia przy ogniu bezpośrednim i osobny celownik do ognia pośredniego.

Działka 37 mm znajdowały się na wyposażeniu piechoty WP do końca lat 20-tych XX w. ze względu na małą skuteczność w zwalczaniu celów opancerzonych.
Wycofane z Wojska Polskiego działa przekazano do Korpusu Ochrony Pogranicza i jednostek szkolnych. Według stanu na  1 kwietnia 1936 roku w KOP było 18 armat wz.16., 4 działa znalazły się na wyposażeniu batalionu KOP „HEL” we wrześniu 1939 roku i użyto je w walce w 1939r.

Działa produkcji niemieckiej:

105 mm haubica polowa wz. 16, L22:

D	Vpocz.	Qpoc.	KO	KO	Mdz.	S	Obsługa
			pion	poziom
9300	400	15,7	-9+40	4	1380	6	8

D – donośność max w m, V_pocz. – prędkość początkowa pocisku w m/s, Q_{poc –} masa zasadniczego pocisku w kg,  KO – kąt ostrzału w stopniach,  M_dz – masa działa w położeniu bojowym w kg,  S – szybkostrzelność w pociskach na minutę, Obsługa – ilość żołnierzy obsługujących działo, L – długość lufy w kalibrach.

105 mm haubica polowa wz. 16 skonstruowana została na bazie 105 mm Feldhaubitze 98/09. Produkcja haubicy trwała do 1935r. W chwili wybuchu II wojny światowej niemiecka armia miła ok. 1000 tych haubic stanowiących uzbrojenie pułków artylerii w dywizjach piechoty.

Działa mimo dobrych parametrów balistycznych miało wady. Głównym ich niedostatkiem były drewniane koła ograniczające tempo manewru i marszu. Jedno ogonowe łoże ograniczało  do 4^o poziomy kont ostrzału. W kolejnych konstrukcjach niemieckich haubic 105 mm wz. 18 i 18M wyeliminowano te wady i zwiększono donośność.

W haubicy 105 cm  wz. 16 stosowano amunicję rozdzielnego ładowania z pociskami odłamkowo-burzącym, przeciwpancernym i dymnym.

Haubica 105 mm wz.16 posiadała mechaniczno-hydrauliczny oporopowrotnik i celowniki do ognia pośredniego i do ognia na wprost.

W ramach reparacji wojennych po I wojnie światowej Polska a także inne państwa przejęły od armii niemieckiej ten sprzęt. W lipcu 1919r. wyposażono w nie baterie 8 pułku artylerii polowej stacjonującego najpierw w Łomży a potem w Płocku. Ostatecznie, jeszcze w 1937r. haubice zostały sprzedane i nie wzięły udział w II wojnie światowej.

W wojnie obronnej 1939r. 8 pułk artylerii walczył w składzie 8 Dywizji Piechoty pod Mławą i w obronie twierdzy Modlin.

Materiał w opracowaniu – opracowuje go Leszek Ciepielski – będzie uzupełniany w trakcie nadsyłania kolejnych fragmentów.